Mijn fysiotherapeut, nooit om een mening verlegen, zei over de Russische soldaten die aan de grens van Oekraïne staan: ‘Dat is toch kinderachtig van die Poetin, een beetje landjepik spelen. Kom op zeg, het is 2022.’

(In werkelijkheid was het m’n pedicure. Maar fysiotherapeut komt mij imago-technisch wat beter uit.)

In mijn voorstelling Het Kromme Hout der Mensheid (2018) vertelde ik hoe Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant met zijn essay Naar de eeuwige vrede (1795) ooit de basis heeft gelegd voor de Verenigde Naties, iets wat hij nog een ‘Volkerenbond’ noemde. Deze Volkerenbond zou volgens Kant niet alleen de mensenrechten moeten beschermen, maar ook de basis vormen voor wereldvrede. Daarvoor stelde hij wel een aantal zeer concrete voorwaarden. Zo pleitte hij onder andere voor de afschaffing van staande legers; dat wil zeggen, legers die ook in vredestijd in dienst worden gehouden.

Bezien door een moderne bril hebben Kant’s ideeën aan de ene kant iets heel naïefs: alsof landen hun legers zouden afschaffen. (Superzonde ook, we hebben net 46 Joint Strike Fighters aangeschaft. Al kunnen we die misschien nog kwijt via Marktplaats, bijvoorbeeld aan een start-up die dat hele flitsbezorgen echt serieus wil nemen.)

‘Jongens, oorlog doen we tegenwoordig niet meer.
Hoogstens hier en daar kleinschalig.’

Aan de andere kant lijken we met Kant in te stemmen dat oorlog niet meer van deze tijd is. Mijn fysiotherapeut (knipoog knipoog) is namelijk niet de enige in mijn omgeving die reageerde alsof Poetin de memo niet had ontvangen, een memo met de boodschap: ‘Jongens, oorlog doen we tegenwoordig niet meer. Hoogstens hier en daar kleinschalig. Een burgeroorlogje in Jemen, of ver weg in Afrika, dat is prima. Maar niet meer hier in het ontwikkelde gedeelte van de wereld.’

Nu valt er voor dit sentiment weldegelijk iets te zeggen. Zo wordt mijn fysiotherapeut bijgestaan door vooraanstaande denkers zoals Steven Pinker. Door middel van allerlei data en grafieken laat Pinker in boeken als The Angels of our Better Nature en Enlightenment Now zien dat de geschiedenis een dalende trend toont als het gaat om gewapende conflicten en het aantal dodelijke slachtoffers als gevolg daarvan. En wij mogen al helemaal in onze handjes knijpen, want wij leven tijdens de zogenaamde Lange Vrede. Sinds 1945, een periode van meer dan 75 jaar, is er geen oorlog meer geweest tussen de grootmachten. Dat is ongekend in de menselijke geschiedenis. (Wat misschien ook iets zegt over hoe hoog – of hoe laag – de lat daarvoor lag.)

Volgens Pinker is de huidige (relatieve) vreedzaamheid niet zomaar toeval, daar zijn tal van oorzaken voor aan te wijzen. Dat landen tegenwoordig economisch zo met elkaar vervlochten zijn, zou bijvoorbeeld oorlog ontmoedigen. Ook lijken democratische staten minder snel geneigd tot oorlog onderling, en het aantal democratieën is in de afgelopen eeuw flink toegenomen. Verder is er nog het afschrikwekkende effect van modern wapentuig, zoals nucleaire wapens. En tot slot dicht Pinker ook Immanuel Kant credits toe: het duurde even voordat zijn ideeën in de praktijk werden gebracht, maar tegenwoordig is oorlog officieel illegaal. Woehoee! Met de oprichting van de Verenigde Naties in 1945 hebben landen afgesproken dat oorlog voeren alleen nog mag bij wijze van zelfverdediging, of als landen toestemming hebben van de VN-veiligheidsraad. De grote winst hiervan is volgens Pinker vooral dat deze afspraak fungeert als een sociale norm. Eigenlijk precies zoals de denkbeeldige memo, die Pinker verwoordt als: ‘Oorlog is iets wat beschaafde landen gewoon niet doen.’

Je moet niet vergeten dat ik behoor
tot de millennials, a.k.a. de sneeuwvlokjes

Ook ik ben opgegroeid tijdens deze Lange Vrede. Ook voor mij is het daarom verleidelijk om te geloven dat oorlog iets van vroeger is. Dat het barbaars is, iets onbeschaafds wat we inmiddels zijn ontgroeid. En eerlijk gezegd zou mij dat persoonlijk ook bijzonder goed uitkomen. Je moet niet vergeten dat ik behoor tot de millennials, a.k.a. de sneeuwvlokjes; een generatie die hunkert naar safe spaces, en die een waarschuwende trigger warning verlangt als er iets komt wat emotioneel kan kwetsen. Dat is niet een generatie die je naar het front wil sturen. Ik kan je voorspellen: nog voordat het vechten begint, zullen officieren vragen voor hun kiezen krijgen of de rantsoenen wel glutenvrij zijn en wat het stopwoord is.

En toch vraag ik me af of het niet ook naïef is, of zelfs getuigt van een misplaatst soort arrogantie, om te denken dat we oorlog zijn ontstegen. Of we ons niet te veel op de borst kloppen, als we denken dat we dat beschavingsniveau al hebben bereikt. Volgens mij valt er namelijk ook wel iets in te brengen tegen optimisten als Steven Pinker.

Ten eerste: in de afgelopen eeuwen kwam een echt grote oorlog meestal maar eens per eeuw voor. In de zeventiende eeuw was dat de Dertigjarige Oorlog (1618-1648), met een geschat aantal slachtoffers van zo’n acht miljoen mensen, oftewel zo’n twintig procent van de totale Europese bevolking. (Deze oorlog is in Nederland niet zo bekend, omdat wij toen even bezig waren met onze eigen Tachtigjarige Oorlog.) In de achttiende eeuw waren Europa en haar koloniën in de ban van de Zevenjarige Oorlog, met ruim een miljoen slachtoffers. In de negentiende eeuw was het raak met de Napoleontische Oorlogen, en in de twintigste eeuw deed Europa er een schepje bovenop door het organiseren van maar liefst twee wereldoorlogen. Dus dat er nu even 75 jaar geen grote oorlog heeft plaatsgevonden, hoeft niet zoveel te betekenen. Sterker nog, we staan nog maar aan het begin van de 21e eeuw. Dus nog genoeg kansen en mogelijkheden!

Ten tweede: in de wereld vinden momenteel allerlei grote machtsverschuivingen plaats. De opkomst van China, Amerika die zijn rol als onbetwistbare wereldleider verliest, etc. In de geschiedenis heeft er zelden een grote machtsverschuiving plaatsgevonden zonder dat die gepaard ging met oorlog. De Lange Vrede zou dus goed kunnen komen doordat er de afgelopen 75 jaar simpelweg niet met Amerika te spotten viel.

Ten derde mag het zo zijn dat democratische landen onderling minder vaak oorlog voeren, de democratische trend is al enige tijd gekeerd: volgens Freedom House daalt het democratische gehalte van de wereld al vijftien jaar op rij.

En tot slot heb ik weinig vertrouwen in het argument dat wapens tegenwoordig zo dodelijk en destructief zijn dat het de pret van oorlog heeft bedorven. Deze logica is namelijk al een paar keer eerder van stal gehaald, bijvoorbeeld toen de eerste goedwerkende machinegeweren waren uitgevonden. Zo prees de New York Times in 1897 het Maxim-machinegeweer vanwege zijn ‘vrede brengende en vrede behoudende verschrikkingen’, dat ‘dankzij zijn vernietigende effect landen en heersers een tweede keer heeft laten nadenken over de uitkomst van een oorlog’. Oftewel: dankzij machinegeweren is de lol van oorlog er wel vanaf.

Afijn. Niet lang daarna brak de Eerste Wereldoorlog uit, de meest verwoestende oorlog tot dan toe. En even later ging de Tweede Wereldoorlog nog eens dunnetjes overheen met nog veel dodelijker wapentuig.

Alsof oorlog toen zo relaxed was
met hele dorpen die in de fik werden gestoken.

Het is dan ook een vreemd soort logica, in feite de tegenovergestelde denktrant van Kant: in plaats van onze legers af te bouwen, moeten we ons wapenen met zulke afschrikwekkende middelen dat oorlog simpelweg te ellendig zal zijn. Als die logica echt zou opgaan, dan vermoed ik dat we al in de middeleeuwen bij die conclusie waren aanbeland. Alsof oorlog toen zo relaxed was, met hele dorpen die in de fik werden gestoken; en duizenden volwassen mannen op een grasveld, in kostuums van meer dan 25 kilo – alsof het Halloween was en iedereen verkleed was gegaan als een levend conservenblik – elkaar in mootjes hakten, en velen van hen nimmer nog hun vrouw en kinderen terugzagen. Goeie kans dat ik destijds had opgestaan en gezegd: ‘Jongens, dit kan toch niet de bedoeling zijn? De zon brandt op m’n borstplaat, de hitte in dit ding is niet te harden. Laten we lekker met z’n allen naar huis gaan en iets comfortabels aantrekken. Want dit is voor niemand leuk.’

Maar goed, dat kan dus ook zijn omdat ik een millennial ben.

Kant’s droom van een Volkerenbond a.k.a. de Verenigde Naties is uitgekomen. Alleen dan helaas wel in de vorm van een slap aftreksel van wat hij voor ogen had. Kant had geen genoegen genomen met slechts een afspraak, of een sociale norm dat oorlog niet meer cool is. Zonder harde en concrete voorwaarden is zo’n afspraak weinig waard. Wat wij vrede noemen heeft in die zin meer weg van die klassieke scene in actiefilms, waarbij meerdere mensen elkaar gelijktijdig onder schot houden. Het is zelden zo dat iedereen uiteindelijk z’n wapens netjes opbergt en nog voor het avondeten ongedeerd weer thuis is.

Dus we kunnen Kant een naïeveling noemen als hij dacht dat landen hun legers zouden afschaffen. Maar Kant zou ons een naïeveling noemen als wij denken dat we van oorlog af zijn.

Laat ik daarom afsluiten met één van Kant’s minder bekende uitspraken: ‘Tandje d’r bij!’